در رابطه با
صنایع دستی تقسیم بندی های مختلفی ارائه شده است که به شرح آنها با ذکر نمونه هایی از صنایع دستی ایران پرداخته می شود:
صنایع دستی هنری، هنری – مصرفی، مصرفی
الف)
صنایع دستی هنری؛ به آن گروه از فرآورده هایی اطلاق می شود که دارای جنبه های هنری و تزیینی بوده و در اکثر موارد مصرف چندانی ندارند، مانند نگارگری، طلاکوبی و فیروزه کوبی
ب) صنایع دستی هنری – مصرفی؛ به آن گروه از فرآورده هایی اطلاق می شود که ضمن برخورداری از ارزش های هنری، دارای جنبه مصرفی نیز هستند؛ مانند فرش، گلیم و ظرف شیشه ای
ج) صنایع دستی مصرفی؛ معمولا به آن دسته از محصولات گفته می شود که دارای ارزش هنری بسیار اندک بوده، ولی جنبه های مصرفی قوی دارد مثل انواع مصنوعات حصیری، لیاس های محلی و چاقوسازی (مهرپویا، 1388)
صنایع دستی فعال، نیمه فعال و منسوخ
در این دسته بندی رشته های مختلف صنایع دستی از نظر میزان فعالیت در سه دسته جای می گیرند:
الف) رشته های در حال تولید و فعال
صنایع دستی؛ مانند خاتم کاری، منبت کاری، قالی بافی، شیشه گری و سفالگری
ب) رشته های کم رونق و نیمه فعال صنایع دستی؛ مانند کاشی مینایی، عبا بافی، نقاشی لاکی و پاپیه ماشه
ج) رشته های منسوخ شده صنایع دستی؛ مانند سوخت روی چرم، نقاشی قهوه خانه ای، اسلحه سازی و قفل سازی (یاوری، 1383)
تقسیم بندی صنایع دستی ایران
صنایع دستی ایران بطور کلی شامل بیست و یک گروه است که البته می توان آنها را در تقسیم بندی های بالا نیز گنجاند. این گروه ها عبارتند از:
بافته های داری؛ محصولاتی که با کمک دارهای افقی و عمودی بافته می شود، مانند قالی، گلیم، رویه پشیت و زیلو
دستبافی؛ فراورده هایی که با کمک دستگاه های ساده و سنتی بافندگی (دستگاه های دو وردی، چهار وردی و ژاکاردی) تولید می شود جز این دسته اند، مانند زری، ترمه و جاجیم
بافتنی؛ انواع مصنوعاتی که با کمک میل، قلاب و نظایر آن و با الیاف طبیعی تولید می شود جز بافتنی ها به حساب می آید، نظری دستکش، جورابف شال و روسری
رود دوزی؛ کلیه مصنوعاتی که بوسیله دوختن نقوش سنتی بر روی پارچه های ساده و یا کشیدن قسمتی از نخ تار و پود بوجود می آید در این دسته جای دارد؛ مانند سوزن دوزی، ملیله دوزی و پته دوزی
چاپ های سنتی: کلیه پارچه هایی که بوسیله قلم مو، قالب و شابلون رنگ آمیزی شده و نقش می پذیرد جز چاپ های سنتی است مانند چاپ قلمکار و چاپ کلاقه ای (باتیک)
نمد مالی؛ انواع مصنوعاتی که براثر متراکم کردن پشم و کرک در شرایط فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می شود در این گروه جای می گیرند، مانند پرده نمدی، پالتوی نمدی و زیرانداز نمدی
سفالگری و سرامیک سازی؛ به محصولاتی که با استفاده از خاک رس و نیز گل حاصله از سنگ کوارتز و خاک کائولن به کمک دست و چرخ سفال گری ساخته و سپس پخته می شوند (اعم از لعاب دار و بی لعاب) سفاب و سرامیک اطلاق می شود؛ مانند انواع ظروف سفالی
شیشه گری؛ محصولاتی که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب شده در کوره نظیر سیلیس خرده شیشه و یا ترکیبی از این دو و با استفاده از روش دمیدن توسط لوله مخصوص و با بکارگیری ابزار دستی نظری انبر، قیچی و غیره حاصل شده و با استفاده از روش های قالبی و تراش و سایر روش ها تزیین می شود، در این دسته جای دارد.
فرآورده های پوست و چرم؛ محصولاتی که با استفاده از پوست و چرم دباغی شده به شیوه سنتی تولید می گردد در این گروه جای دارند، مانند پوستین، چاروق، نقاشی روی چرم و زین اسب
ساخت محصولات فلزی و آلیاژ؛ فرآورده هایی که به شیوه سنتی و با استفاده از ابزار دستی و انواع فلزات (مس، نقره، طلا، آهن و انواع آلیاژها (برنج و ورشو) تولید می گردد؛ نظیر انواع ظروف خانگی، چاقو، قند شکن، قلم تراش، قفل و ...
قلمزنی، مشبک کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها؛ هنر – صنعتی است که طی آن طرح ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم و چکش و سایر ابزارهای دستی بر روی اشیا ساخته شده از فلز یا آلیاژ شکل می گیرد؛ مانند قلمزنی
زیورآلات محلی: در این گروه ساخت و تولید انواع جواهرات محلی و همچنین انواع زیورآلات با استفاده از طلا، نقره و انواع آلیاژها صورت می گیرد مانند انواع گوشواره، گردن بند و دستبند
سنگتراشی و حکاکی روی سنگ، شامل مصنوعاتی می گردد که مواد اولیه آنها از انواع سنگ نظیر فیروزه، مرمر، یشم، سنگ سبز و سنگ سیاه تشکیل شده است و بوسیله ابزار و وسایل مختلف تراشیده یا حکاکی می شود، مثل هنر معرق سنگ، انواع ظروف، قاب عکس، پایه چراغ و و انواع نگین ها
صنایع چوبی؛ رشته هایی نظیر نازک کاری روی چوب ، خراطی، معرق، خاتم سازی، منبت و نظایر آن که مواد اولیه اصلی مورد مصرف آنها را چوب تشکیل می دهد، در ا ین گروه قرار دارند
حصیر بافی؛ کلیه محصولاتی که در ساخت آنها از الیاف ساقه و شاخه های گیاهان استفاده می شود در این گروه هستند؛ ماند هنر حصیر بافی، بامبو بافی، مروا بافی، ترکه بافی، چم بافی، سبد بافی و چیغ بافی
کاشی کاری؛ صنعتی است با سابقه که طی آن انواع کاشی ها با استفاده از طرح ها و نقش های سنتی برای استفاده در ابنیه مذهبی و تاریخی از طریق قالب گیری گل رس، پختن آن در کوره و لعاب زنی، نقاشی و پخت مجدد در کوره ساخته و پرداخت می شود
ملیله کاری؛ منظور ساخت اشیا مختلف نظیر سرویس چایخوری، تنگ و همچنین برخی از زینت آلات با استفاده از مفتول های نقره، طلا و مس و به کمک ابزار و وسایل ساده فلز کاری نظیر حدیده، انبر، قیچی، کوره مخصوص و ... می باشد.
مینا کاری: در اینجا مراد ساخت بدنه فلزی، لعاب کاری، پخت، نقاشی و پخت مجدد اشیا در کوره می باشد که تمامی این مراحل به کمک ابزار و وسایل ساده و با استفاده از طرح های اصیل و سنتی در مرحله نقاشی انجام می پذیرد
ریسندگی و تابیدن الیاف پشمی و پنبه ای؛ این رشته همانگونه که از نامش بر می آید کار تبدیل پشم و پنبه به نخ را شامل می شود و خود یک گروه را تشکیل می دهد.
ساخت اشیا مستظرفه و هنری: ساخت اشیا و وسایل ظریفی است که در آنها عامل هنر به مراتب بیشتر از فنون تولیدی دخالت دارد و شامل مینیاتورسازی، نقاشی روی صدف، پاپیه ماشه و تذهیب می شود.
ساخت سایر فراورده های های دستی: منظور ساخت سایر محصولات دستی نظیر فیروزه نشانی، طلا کوبی روی فولاد، انواع عروسک های محلی، تخت کشی گیره، ماسک و چترهای تزیینی است که با ابزار و وسایل دستی و با استفاده از طرح های سنتی ساخته و پرداخت می شود (یاوری و نور ماه، 1384)
منابع
مهرپویا، جمشید (۱۳۸۸)، درآمدی بر شناخت هنرهای سنتی ایران، رشد آموزش هنر، شماره ۱۸
یاوری، حسین (۱۳۸۳)، آشنایی با هنرهای سنتی، نشر صبای سحر، تهران
یاوری، حسین و فروهر نورماه (۱۳۸۴)، نگرشی بر تحولات صنایع دستی در جهان، نشر سوره مهر، تهران
منبع:
کتاب صنایع دستی و گردشگری، نشر چهارباغ، ۱۳۹۱
نویسنده - گردآورنده:
شادی فروغی