برجسته ترین صنایع فلزی ایران
ملیله سازی یکی از برجسته ترین صنایع فلزی ایران است که بدلیل ظرافت هایی که در آن‌بکار میرود تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب میگردد.
قدیمیترین اشیا ملیله ایران به روایت اکثر محققان به سالهای ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد‌مسیح متعلق است چه آنکه طی سالهای یاد شده بدلیل رواج استعمال ظروف گرانقیمت از‌سوی طبقات ثروتمند و مرفه، صنعتگران فلزکار، به ویژه زرگران و نقره سازان تمامی توجه‌‌خود را به زیباتر ساختن ظروف معطوف داشتند و کوشیدند تا به اشیا مصرفی حالتی تزئینی‌بدهند.
با آنکه براثر تاراج اسکندر و سپاهیان او از دست ساخته های گرانقیمت این دوره که غنایمی کم وزن و پربها بودند اثر چندانی باقی نمانده، ولی آنچه طی یکی دو قرن اخیر در اثر‌کاوشهای باستانشناسی یا بط‌ور تصادفی از زیر خاک بیرون آمده نشانه استادی و مهارت‌‌صنعتگران و موید وجود ملیله کاری در ایران بیش از تاریخ میباشد.
همچنین پروفسور آرثر آپهام پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و‌نقره سازی در سالهای بعد از ظهور اسلام به مقداری ملیله که از منطقه ری یافت شده و به‌‌قرن دوازدهم میلادی تعلق دارد اشاره کرده است.
متاسفانه از آنجا که اکثر اشیا ملیله ایرانی، اعم از طلا و نقره بمنظور استفاده مجدد از فلزش ذوب شده، نمونه‌های زیادی از آن در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری‌‌سرقلیان، گیره استکان، سینی در اندازه‌های مختلف، گوشواره، سینه ریز و...... باقی مانده‌که بخشی از آنها در موزه‌های داخلی و خارجی و بخشی دیگر در مجموعه‌های خصوصی یا نزد‌خانواده‌ها نگاهداری میشود.
در سالهای نزدیک به جنگ جهانی دوم و در همان شرایط‌ی که گفته شد گروهی به صرافت‌‌احیا هنرهای دستی افتاده بودند، جمعی از هنرمندان ملیله ساز زنجانی به اصفهان و تهران‌رفتند و به ساخت زیور آلاتی به وسیله طلا و با بهره گیری از اسلوب فنی ملیله کاری‌‌پرداختند که حاصل کارشان، مخصوصا گویهای کوچک رزینی که تولید میکردند، یکی از‌برجسته ترین فرآورده‌های بازار زرگران این دو شهر بود.
در حال حاضر نیز ملیله کاری در شهرهای تهران، زنجان و اصفهان رواج دارد که فرآورده‌های‌تولیدی هنرمندان اصفهانی دارای جنبهای تجملی و تشریفاتی است، ملیله کاران تهرانی‌‌بیشتر در امر ساخت جواهرات به فعالیت اشتغال دارند و زنجان تنها شهری است که‌‌مصنوعات مصرفی ملیله در آن تولید میشود.
صنعتگران زنجانی در حال حاضر مواد اولیه کارشان را فقط از طریق ذوب ظروف نقرهای‌مستعمل تهیه میکنند.
نقره مصرفی در ملیله سازی دارای عیار ۱۰۰ است. ولی برای ساختن دسته یا پایه ظروف که‌‌میبایست دارای استحکام بیشتری باشد معمولا نقره با عیار پائینتر را مورد استفاده قرار‌میدهند
نحوه ساخت
ملیله سازان برای شروع به کار ابتدا نقره مصرفی را با عیار مورد نظر انتخاب و بوسیله ظرفی بنام بوته در کوره قرار داده و ذوب میکنند. آنگاه نقره مذاب را در داخل ابزاری بنام ریچه که ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر درازا دارد و دو شیار طولانی به قط‌ر ۵ میلیمتر بر روی آن تعبیه‌شده، میریزند و به این طریق مفتولی با طول و قط‌ر شیار روی ریچه بدست می‌آورند.
در‌مرحله بعد، مفتول نقرهای را روی سندان گذاشته و به کمک چکش آن را به صورتی چهار‌پهلو در می‌آورند. سپس آن را با چراغ کوره‌ای حرارت داده و در شرایط‌ی که مفتول کاملا‌گرم شده و قابلیت انعطاف پیدا کرده است، از میان دستگاه نورد قابل تنظیمی عبور داده و‌به مفتول هایی به قط‌رهای دلخواه تبدیلش میکنند.
این مفتولهای باریک در کوره حرارت داده شده و آماده حدیده کردن میشود. عمل حدیده‌کردن، موجب بدست آمدن مفتول هایی با ضخامت بسیار کم و قط‌ر یکنواخت میگردد که‌‌مفتول حاصل، ابتدا باید دولا تاب و پس از آن با کمک قسمت مسطح دستگاه نورد کوبیده‌شده و به صورت نواری به قط‌ر تقریبی یک تا ۱/۵ میلیمتر درآید.
این نوار که لبهای مضرس‌دارد، نوار ملیله نامیده میشود و استاد کاران ملیله ساز، بعد از تهیه آن، ابتدا صفحه ی‌فلزی مستطیل شکلی را که معمولا از جنس مس و دارای ابعاد مختلف است انتخاب و یک‌‌سطح آن را کاملا موم اندود میکنند.
بط‌وری که لایه‌ای به ضخامت سه تا چهار میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند. سپس قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار داده و نواری را که پهنایی بیش از نوار ملیله دارد از اطراف قالب میگذرانند تا‌شکل قالب را بخود گرفته و در موم فرو رود.
هنگامی که به این ترتیب طرح اولیه ملیله ساخته شد، استاد کار میانه قالب را با نقشهای‌ملیله که قبلا بوسیله دست و با کمک انبری ظریف ساخته شده پر میکند و در پایان کار آنها را با مفتولهای بسیار ظریف فولادی به یکدیگر می‌بندد تا براثر حرکت و تکان خوردن جا عوض‌نکنند و تغییر شکل ندهند.
این اسکلت بوسیله حرارت دادن صفحه مسی از موم جدا و بر‌روی سط‌حی هموار قرار داده میشود و مقداری گرده لحیم که عبارت از براکس و براده نقره‌است روی آن ریخته و شعله گاز را بر روی آن حرکت میدهند. براثر این کار، گرده لحیم ذوب شده و اتصال نقشهای کوچک را با یکدیگر و همچنین دیواره نقش باعث میگردد.
پس از اتمام آتشکاری و اتصال کلیه قط‌عات به یکدیگر سپمهای فولادی را بریده و محصول‌را که تقریبا کار ساختش به پایان رسیده در طشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است قرار میدهند.
یا در داخل ظرف محتوی زاغاب (محلول زاج سفید و آب) میجوشانند تا‌اضافات و لکه های روی نقره از بین برود. در پایان با برس سیمی ظریفی ملیله ساخته شده را پاک نموده و ناهمواری هایش را بوسیله سوهانهای ظریف و نیز سمباده از بین برده و آن را‌پرداخت می‌نمایند.